Η αλήθεια για το άγαλμα του [Πόρτο] Ράφτη.

Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ [ΠΟΡΤΟ] ΡΑΦΤΗ

Πολλά έχουν λεχθεί και γραφεί για άγαλμα του ράφτη, τον κολοσσό του Πόρτο Ράφτη και για τη μαρμαρωμένη πεντάμορφη και άλλες μυθοπλασίες, αλλά θέλω να υπογραμμίσω παρά την έντονη φιλολογία και μυθολογία που έχει αναπτυχθεί γύρω από αυτό προφανώς ορμώμενες από τις περίτεχνες πτυχώσεις του ενδύματος του αγάλματος και το ράφτη που άφησε το χαρακτηριστικό τοπωνύμιο, ότι καμία σοβαρή εκδοχή δεν έχει δοθεί στη δημοσιότητα μέχρι σήμερα,.

Είναι γνωστό ότι στα κείμενα των περιηγητών, από τον ύστερο Μεσαίωνα μέχρι τους νεώτερους χρόνους αναφέρονται στο σημείο κατατεθέν στην είσοδο του λιμανιού: Ο περιηγητής Niccolo da Martoni που αποβιβάστηκε το 1395, στο Πόρτο Ράφτη αναφέρει πρώτος τα δύο αγάλματα, στο Ράφτη και τη Ραφτοπούλα. Μερικοί, όπως ο J. C. Hobhouse, πιστεύουν ότι το νησί Ράφτης χρησίμευε παλαιότερα ως φάρος. Ο Γερμανός αρχαιολόγος L. Ross (1834) ήταν ο πρώτος που αντιλήφθηκε σωστά ότι το άγαλμα του “ράφτη” παρίστανε όχι άνδρα, αλλά γυναίκα, θεότητα ή αυτοκράτειρα, είτε τη Ρηγίλλα, σύζυγο του Ηρώδη Αττικού. Τίποτα σχεδόν από τα παραπάνω δεν αληθεύει !

Μερικές παρατήρησεις όμως στις λεπτομέρειες της γλυπτικής μορφής του καθώς και της ιστορίας της Αττικής μας αποκαλύπτουν πολλά πράγματα για το λεγόμενο άγαλμα του Ράφτη:

1 ον Πρόκειται για ένθρονη καθήμενη γυναικεία υπερμεγέθη μορφή, που ενδύεται πολύπτυχο μανδύα(βλ. εικόνα 1). Κοιτάζοντας λεπτομερώς το θραύσμα του αγάλματος θα διακρίνει σχετικά εύκολα αυτές τις λεπτομέρειες, όμως η πολυσχιδείς προαναφερθείσες μυθοπλασίες θόλωσαν την πραγματικότητα μέχρι τις μέρες μας.

Τέτοιες καθιστές γυναικείες μορφές δεν είναι άλλες από τις συχνά εμφανιζόμενες σε ελληνιστικά αγάλματα αλλά και αγαλματίδια ναΐσκων της θεάς Κυβέλης. Πχ. 1. ‘Αγαλμα Κυβέλης (Ρέα) στον Μουσείο Πειραιά από το Μοσχάτο του 4ου αιωνα π.Χ. (βλ. εικόνα 2), 2. Άγαλμα Κυβέλης (Ρέα) στο μουσείο Χαιρώνειας στη Βοιωτία (βλ.εικόνα 3), 3. Πρόσφατα ανακαλυφθέν άγαλμα στα Κοτύωρα του Πόντου το 2016 (βλ.εικόνα 4), Επίσης στο Μουσείο Μαραθώνα (βλ. εικόνα 6) αλλά και στο Λαύριο (βλ. εικόνα 7)

Μάλιστα, μία από τις σημαντικότερες λατρείες υπήρξε εκείνη της εξελληνισμένης Μητέρας των Θεών, Κυβέλης (Ρέα) που πιστοποιείται στην Εύβοια από τα Ελληνιστικά χρόνια κυρίως μέσα από κινητά ευρήματα. Στην Χαλκίδα και την Ιστιαία, τους Ωρεούς, και την Κάρυστο ανακαλύφθηκαν μαρμάρινοι ναΐσκοι και αγαλμάτια που εικονίζουν τη θεά ένθρονη με τον σταθερό συνοδό της, το λιοντάρι, στους μηρούς της ή στο πλάι του θρόνου της, και προέρχονται κυρίως από ιδιωτικές οικίες. (Κατσαούνου Συλβάνα, 2012) Για τις σχέσεις Εύβοιας και Αθήνας, βλ. επίσης, Reber 2001, 449-460; Reber 2002, 40-53; Βρανόπουλος 1972, 9-14, 15; Βρανόπουλος 1986, 71-78. Χαρακτηριστική για τις στενές σχέσεις μεταξύ Εύβοιας και Αθήνας είναι η αναφορά του Παυσανία (Ι, 31, 4-5), ο οποίος περιγράφοντας την αττική εορτή των Αμαρυσίων τονίζει ότι οι Αθηναίοι την γιορτάζουν με την ίδια επισημότητα όπως οι Ευβοείς, οι οποίοι τιμούν την Αρτέμιδα Αμαρυσία στην περιοχή Αμάρυνθο. 50.

Το 394 π.Χ. η Ερέτρια και η Αθήνα συνάπτουν συνθήκη. Το β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. πρωταγωνιστούν οι επαφές και οι συγκρούσεις με το μακεδονικό κράτος του Φιλίππου Β΄. Κατά το έτος 349 η Ερέτρια εξεγείρεται εναντίον της φιλομακεδονικής πλευράς και μαζί με τη Χαλκίδα αιτείται την αθηναϊκή βοήθεια. Με τη μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.Χ. εγκαινιάζεται η εποχή της περιέλευσης της Εύβοιας στη μακεδονική κυριαρχία. βλ. σχετικά, Βρανόπουλος 1972, 9-15.

2 ον Κοιτά προς την ανατολή προς την Κάρυστο και την Μικρά Ασία. Ως γνωστό η Κάρυστος απετέλεσε τη μόνη ευβοϊκή πόλη που παρέμεινε στην Αθηναϊκή Συμμαχία το 349/348 π.Χ. και δεν συμμετείχε στην αποστασία των Ευβοέων. Η Κάρυστος συμμετείχε στην Α΄ και στη Β΄ Αθηναϊκή Συμμαχία. Οι επιτύμβιες στήλες και οι κιονίσκοι Καρυστίων ξένων ή μετοίκων που απέθαναν και ετάφησαν στην Αθήνα καλύπτουν την υστεροκλασική και ελληνιστική περίοδο. Λίγες επιτύμβιες στήλες Καρυστίων ξένων ή μετοίκων ελληνιστικών έως ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων έχουν μέχρι σήμερα βρεθεί σε άλλες πόλεις-κράτη, όπως στην Ερέτρια, στην Κω και στην Κύπρο. Οι Καρύστιοι πρόξενοι που εμφανίζονται σε τιμητικά ψηφίσματα άλλων πόλεων κατά τη διάρκεια του ύστερου 4ου, 3ου, 2ου και 1ου αιώνα π.Χ. αποτελούν μεγάλη ομάδα, η ύπαρξη της οποίας τονίζει τις ναυτικές, οικονομικές και εμπορικές σχέσεις της νοτιοευβοϊκής πόλης μέσα στο δίκτυο ανταλλαγών του Αιγαίου. Υπερτερούν σε αριθμό οι Καρύστιοι πρόξενοι στην Αθήνα, με χαρακτηριστική περίπτωση τους Τιμοσθένη Ι και IΙ, οι εμπορικές και πολιτικές δραστηριότητες των οποίων καλύπτουν τα τέλη του 4ου μέχρι το τρίτο τέταρτο του 3ου αιώνα π.Χ. Η Κάρυστος διατήρησε σχέσεις συμμαχικές, πολιτικές, εμπορικές, οικονομικές και λατρευτικές, με τις άλλες μεγάλες Ευβοϊκές πόλεις. (Χιδίρογλου Μαρία, 2012)

3ον Βρίσκεται στην κορυφή του νησιού του Ράφτη, και ο Vermeule θεώρησε λογικό ότι μπορεί να αποτελούσε και φάρο, ότι είναι εύκολο να το κατατάξεις βάσει της τεχνοτροπίας του στη ρωμαϊκή εποχή του 2ο μ.Χ. αιώνα. ( Vermeule C., 1976) Όντως είναι βέβαιο ότι αποτελεί ορόσημο στο τοπίο σηματοδοτώντας την είσοδο στον όρμο, ενώ φάρος θα ήταν δύσκολο να αποτελεί καθόσον βρίσκεται σε απομονωμένο σημείο αλλά δεν φέρει τα τεχνικά εκείνα χαρακτηριστικά που θα του το επέτρεπαν, ούτε και σημάδια θερμικής θραύσης. Επιπλέον η χρονολόγηση που του έχει αποδοθεί μάλλον έγινε βάσει των λιγοστών παραδειγμάτων που ήταν γνωστά την εποχή που οι ξένοι περιηγητές σάρωναν τον Ελληνικό χώρο και δεν αποκλείεται καθόλου να ανήκει στην ελληνιστική λόγω των νατουραλιστικών χαρακτηριστικών των πτυχώσεων που διαθέτει αλλά παρόμοιες έχουν παρατηρηθεί σε αντίστοιχης εποχής αγάλματα πχ. Στο πολύ καλά διατηρημένο άγαλμα γυναικείας θεότητας που βρέθηκε στη χωματερή Λιοσίων (Μποζώνη Α., 2016) (Βλ. Εικόνα 5), που προσιδιάζουν στου ράφτη το οποίο όμως βρίσκεται σε πολύ κακή κατάσταση διατήρησης.

4ον Έχουν βρεθεί αντίστοια αγάλματα της Θεότητας Ρέας ή Κύβέλης τόσο στο Λάυριο όσο και στο Μαραθώνα. Φαίνεται πως στην Ανατολική Αττική λατρεία της θεότητας ήταν αρκετά διαδεδομένη και είναι φυσικό καθώς η Κυβέλη ήταν η φρυγική θεότητα της γης, της βλάστησης και της καρποφορίας, της μητρότητας και της γονιμότητας γενικά, η μητέρα και η τροφός θεών και ανθρώπων, εκείνη που κρατά στην αγκαλιά της τους ανθρώπους και όταν έρχονται στη ζωή και όταν φεύγουν από τη ζωή. Ακόμα ήταν η κυρία των βουνών (Μήτηρ Ορεία) και των άγριων θηρίων, η προστάτιδα των πόλεων και των κοινωνικών θεσμών, η αφέντρα της μαντικής και της ιατρικής. Στην ιστορική πορεία της λατρείας της στον ελληνικό κόσμο η Κυβέλη, που είχε πολλά κοινά γνωρίσματα με τη Γη, τη Δήμητρα, την Αφροδίτη, την Αθηνά και την Άρτεμη, συνδέθηκε με την Αδράστεια και τη Νέμεση και τελικά ταυτίστηκε με τη Ρέα, που τουλάχιστον για την επίσημη, την ολυμπιακή θρησκεία των Ελλήνων, ήταν η μόνη αναμφισβήτητη μητέρα των θεών.

5 ο Σημαντικό ακόμα στοιχείο αποτελεί και το ίδιο το όνομα Ράφτης που πιθανόν η ρίζα του σχετίζεται με τη ρίζα του ονόματος της μητέρας των θεών Ρέας ή αλλιώς Κυβέλης: Ρέα - Ρ[ε]α-αυτοῖς, Ρ[ε]α- φτο-πούλα, Ράφτης κ.ο.κ Συμπερασματικά κατ’ εμέ το λεγόμενο άγαλμα του Ράφτη δεν πρέπει να είναι άλλο παρά ο κορμός αγάλματος της θεάς Ρέας (ή αλλιώς Κυβέλης κατά τους μικρασιάτες της Φρυγίας) των Ελληνιστικών χρόνων της οποίας η λατρεία επανέρχεται στον Ελλαδικό χώρο και που απεικονίζεται καθήμενη επί θρόνου όπως πλείστα άλλα παραδείγματα. Δεν αποκλείεται μάλιστα να σχετίζεται με τις κατασκευές της Χερσονήσου της Κορώνης. Στα παραπάνω συνηγορούν οι πτυχώσεις του ενδύματος της, η χαρακτηριστική καθήμενη στάση, η τεχνοτροπία λάξευσης, το όνομα κ.τ.λ. Άλλωστε η μακρόχρονη κατοίκηση της περιοχής έχει αποδειχτεί σε άλλες τοποθεσίες γύρω από τον κόλπο του Πόρτο Ράφτη και ιδιαίτερα της οχυρωμένης χερσονήσου της Κορώνης με βέβαιη ελληνιστική παρουσία από το βασίλειο των Πτολεμαίων διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου, και πιο πέρα του δήμου Πρασσιών και του Δήμου Στειρίας. Επιπλέον καθίσταται σαφές ότι το λιμάνι της Μεσογαίας συνδέεται τα ελληνιστικά χρόνια με την επαφές της Αθήνας με την Κάρυστο και η σχέση, λατρευτική (Κυβέλη), πολιτική και οικονομική με την Κάρυστο, εμφανίζεται με συνέχεια στο χρόνο δια μέσου ενός χώρου ελλιμενισμού και διαμετακομιστικού εμπορίου των μεσογείων αλλά και ναυτικό καταφύγιο τόσο των γύρω δήμων της Αθήνας αλλά και ολόκληρης της Αττικής και ίσως των μεσογειακών θαλασσοκρατόρων όπως των Πτολεμαίων στους δρόμους του εμπορίου των σιτηρών και του κρασιού.

REFERENCES / Βιβλιογραφια

Βρανόπουλος, Ε. (1972) Ελληνιστική Χαλκίς: συμβολή εις την ιστορίαν των ελληνιστικών χρόνων της Χαλκίδος. Αθήνα: Τυπογραφείον Πανταζίνας Δ. Σπανόπουλου.

Βρανόπουλος, Ε. (1986) ‘Η συμβολή της Εύβοιας στην οικονομικοκοινωνική εξέλιξη του αρχαίου κόσμου’. Ανθρωπολογικά και Aρχαιολογικά Χρονικά I, 71-78

Αργυρώ Μποζώνη 2016 - Ενας αρχαιολογικος «περιπατος» στη μυχια ιστορια του Πειραια -Η ιστορία της πόλης του Πειραιά μέσα από τα σπάνια εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά https://www.elculture.gr/blog/article/περίπτωση-του-αντρές-σερράνο/

Συλβάνα Κατσαούνου, 2012. Η λατρεία της Κυβέλης στην Εύβοια. Μία νέα θεώρηση του θρησκειολογικού περιεχομένου της Μητέρας των Θεών και η συμβολή της Ερέτριας σε αυτή

Χιδίρογλου, Μαρία, 2012 - Διδακτορική Διατριβή Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ). Σχολή Φιλοσοφική: Ancient Karystia: a contribution to the history and archaeology of the region from the Geometric to the Roman Imperial period

Cornelius Vermeule Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens Vol. 45, No. 1 (Jan. - Mar., 1976), pp. 67-76

Ινστιτούτο Κυβέλη. Η Κυβελη του μυθου – https://kyveli.eu/%ce%ba%cf%85%ce%b2%ce%ad%ce%bb%ce%b7/%ce%b7-%ce%ba%cf%85%ce%b2%ce%ad%ce%bb%ce%b7-%cf%84%ce%bf%cf%85-%ce%bc%cf%8d%ce%b8%ce%bf%cf%85/

2steps.gr

www.2steps.gr [Μαρμάρινο άγαλμα Κυβέλης, Αρχαιολογικό Μουσείο Λαυρίου, Αττική]

Παράρτημα Πινάκων

Εικόνα 1 Φωτό αγάλματος νήσου Ράφτη, Πηγή: Echoes.gr Διακρίνονται οι πτυχώσεις και το περίτεχνο ένδυμα της γυναικείας μορφής που παραπέμπει σε ελληνιστική γλυπτική τεχνοτροπία.

Εικόνα 2 Φωτό αγάλματος Το λατρευτικό άγαλμα της Μητέρας των θεών (Κυβέλης) από το Μοσχάτο (αρχαιολογικό μουσειο Πειραιά)- 4ος αι.π.Χ., Πηγή: Ιστοσελίδα Εφορείας Πειραιώς και νήσων, https://efadyat.wordpress.com

Εικόνα 3 Φωτό αγάλματος Κυβέλης από το Αρχαιολογικό μουσείο Χαιρώνειας, Πηγή: 2steps.gr

Εικόνα 4 Πρόσφατα ανακαλυφθέν ελληνιστικό άγαλμα Κυβέλης στα Κοτύωρα του Πόντου το 2016 Πηγή: Ιστοσελίδα Εφημερίδας το Βήμα (Vima.gr)

Εικόνα 5 Ελληνιστικό άγαλμα που βρέθηκε στη χωματερή λιοσίων - Μουσείο Πειραιά. Πηγή: Αργυρώ Μποζώνη Παρατηρείστε την νατουραλιστική τεχνοτροπία. Ελληνιστικό άγαλμα που βρέθηκε στη χωματερή λιοσίων και βρίσκεται στο Αρχαιολογικο ώ Μποζώνη Παρατηρείστε την νατουραλιστική τεχνοτροπία.

Εικόνα 6 Η Θεά Κυβέλη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα

Εικόνα 7. Η Θεά Κυβέλη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Λαυρίου

Konstantinos Christodoulatos Copyright 2020